संत शिरोमणी श्री नामदेव महाराज
नाथ संप्रदाय आणि संत नामदेवांची भूमिका
नाथ संप्रदाय हा सनातन हिंदू धर्मातील एक विशेष पंथ आहे, जो समतेवर आधारित आहे. या संप्रदायाला स्पृश्य-अस्पृश्यता आणि उच्च-नीचतेचा भेद मान्य नाही. या पंथाचे संस्थापक मच्छिंद्रनाथ महाराज होते, जे कवी नारायणाचे अवतार मानले जातात. संप्रदायाच्या परंपरेनुसार, आदिनाथ हे सर्व नाथांचे दैवत असून, त्यांचे मार्गदर्शक श्री गुरू दत्त आहेत.
सामान्य जीवनात सोपे नसलेल्या काही तत्त्वांमुळे, जसे की आजीवन ब्रह्मचर्य, भगवी वस्त्र, आणि भिक्षा मागणे, नाथ संप्रदायाचा प्रभाव मर्यादित राहिला. यामुळे सुधारणा करून वारकरी संप्रदायाचा जन्म झाला, ज्यामुळे सामान्य जनतेसाठी परमार्थाच्या मार्गावर चालणे सुलभ झाले.
संत नामदेव महाराज: एक उत्कृष्ट वारकरी
वारकरी संप्रदायातील श्रेष्ठ संतांपैकी एक म्हणजे संत नामदेव महाराज. त्यांची भक्ती आणि विचारधारा महाराष्ट्रातच नव्हे तर उत्तर भारतातही पोहोचली. त्यांनी मराठी, हिंदी, पंजाबी, आणि खडी बोलीत रचनांचा ठेवा निर्माण केला. क्रूर शासकांच्या काळातही ते धर्मप्रचारासाठी उत्तर भारतात गेले.
पंजाबातील घुमान येथे त्यांची समाधी असल्याचा मान आहे, जिथे त्यांचे विशेष योगदान आहे. त्यांचे काही अभंग गुरुग्रंथ साहेबात समाविष्ट आहेत, जे भारतीय समाजातील अस्पृश्यता दूर करण्याच्या त्याच्या कार्याची साक्ष देतात.
नाथ पंथाची परंपरा अशी आहे
आदिनाथ गुरू सकळ सिद्धान्चाl
मच्छिंद्र तयाचा मुख्य शिष्यll
मच्छिंद्राने बोध गोरक्षाशी केलाl
गोरक्ष वोळला गहिनीप्रतीll
गहिनी प्रसादे निवृत्ती दातारl
ज्ञानदेवा सार चोजविलेll
संत नामदेवांचे सामाजिक योगदान
अस्पृश्यता दूर करणारे कार्य करणारे संत नामदेव हे पहिले संत होते. त्यांनी संत चोखामेळा यांना शिष्य म्हणून स्वीकारले आणि वारकरी पंथाची दीक्षा दिली. संत जनाबाई या अस्पृश्य मुलीला त्यांनी स्वतःच्या घरी वाढवले. पंढरपूरातील विठ्ठल मंदिरासमोर चोखामेळा यांची समाधी नामदेव महाराज यांनीच बांधली आहे.
नामदेव महाराजांची भक्ती आणि त्यांच्या रचनांचे महत्त्व
नामदेव महाराजांची भक्ती सगुण-साकार आणि निर्गुण-निराकार दोन्ही स्वरूपात होती. त्यांच्या कीर्तनांमध्ये विठ्ठल स्वतः येऊन सहभागी होत असे, अशी आख्यायिका आहे. बालवयात असताना, विठ्ठलाने त्यांच्या हस्ते अन्न ग्रहण केले असल्याचे मानले जाते.
मराठी भाषेतील योगदान
आज मराठीला अभिजात भाषेचा दर्जा मिळविण्यासाठी संत नामदेवांसारख्या संतांचा मोठा हातभार आहे. त्यांच्यासह अन्य संतांनीही मराठी भाषेला श्रीमंती दिली.
आजचा पवित्र दिवस
आज कार्तिकी एकादशीच्या निमित्ताने पंढरपुरात पांडुरंगाची यात्रा आणि धुळे येथे कन्हैयालाल महाराजांची यात्रा भरली आहे. याच पवित्र दिवशी संत नामदेव महाराजांचा जन्म मराठवाड्यातील नरसी येथे झाला होता.
संत शिरोमणी नामदेव महाराजांना कोटी कोटी प्रणाम!
बापूसाहेब हटकर
