खान्देशातील कानबाई रानबाई उत्सव
खान्देशातील कानबाई-रानबाई उत्सव
लेखक: बापू हटकर
परिचय:
कानबाई म्हणजे लक्ष्मी, आणि लक्ष्मी म्हणजे धन, वैभव, संपत्ती, सोनं-चांदी, हिरे-जडजवाहिर. दुसरीकडे, रानबाई म्हणजे वनदेवता—जंगलातील संपत्ती, शेतातील उत्पादनं, गहू, ज्वारी, कांदा, कपाशी, भाज्या, फळं इत्यादींचं प्रतीक. कन्हेर राजा म्हणजे श्रीकृष्ण. संत कबीराच्या दोह्यातही कृष्णाचं वर्णन अहीर (गोपाळकृष्ण) म्हणून आलं आहे:
“ब्रह्मा जाती किमार है, शिव जाती फकीर l
राम जाती का रंगडा, किस्ना जाती अहीर ll”
कृष्ण आणि अहिराणी परंपरा:
संत कबीर म्हणतात की सर्व सजीव मातीच्या भांड्यांसारखे आहेत, जो ब्रह्मा कुंभार आहे, शिव फकीर आहे, राम राजपूत आहे, तर कृष्णाची जात अहीर आहे. त्यामुळे, अहिराणी भाषिक लोक हेही कृष्णाचं वंशज आहेत आणि त्यांची भाषा अहिराणी आहे. काहींना अहेर किंवा अहेरही म्हटलं जातं. संस्कृतमध्ये अहीरला अभिर म्हणतात, म्हणजेच कृष्ण आपला पूर्वज आहे आणि आपण कृष्णाचे वंशज आहोत.
कृष्णाचं एक नाव कान्हा आहे. त्याचं संपूर्ण नाव कान्हा नंदलाल अहेर असं होतं. नंतर नंदलाल हे वडिलांचं नाव बाजूला केल्यावर कान्हा अहेर झालं. संधीप्रक्रियेमुळे हे कन्हेर असं नाव तयार झालं, जो द्वारकेचा राजा होता. म्हणूनच तो कन्हेर राजा म्हणून ओळखला जातो.
कान्हाची पत्नी कानबाई आहे, अगदी राजा-राणी, मास्तर-मास्तरीण, वकील-वकीलिनसारखीच. कानबाई ही लक्ष्मीचं रूप आहे, तर रानबाई ही कृष्णाची दुसरी पत्नी आहे. अशा जोड्या खान्देशात सर्वत्र पूजल्या जातात.
खान्देशातील पूजनीय जोड्या:
– कानबाई-रानबाई
– लक्ष्मी-तुळस
– रखूमाई-राई
– धनदाई-पेडकाई
– धनाई-पुनाई
या देवता तिरुपती बालाजी मंदिरातही पूजल्या जातात. बालाजी म्हणजे श्रीकृष्ण, श्रीदेवी म्हणजे लक्ष्मी-कानबाई, आणि भुदेवी म्हणजे भूमाता-रानबाई. तिरुपतीत या तिघांचा विवाह एकाच दिवशी, एकाच मांडवात होतो.
खान्देशी विवाह परंपरा:
खान्देशात कान्हदेव आणि कानबाई यांचा विवाह श्रावण महिन्यात नागपंचमीनंतर येणाऱ्या रविवारी साजरा होतो, तर कान्हा आणि रानबाई (तुळस) यांचा विवाह कार्तिकी एकादशीला लावतात.
खान्देश आणि कृष्णाचं नातं:
खान्देश हा कृष्णाने वसवलेला देश आहे. त्याचं मूळ नाव *कान्हाचा कान्हदेश* असं होतं, ज्याचा अपभ्रंश होऊन खान्देश झालं. कृष्ण आणि पार्वती यांचं बहीण-भावाचं नातं आहे, त्यामुळे खान्देश पार्वतीचं माहेर आहे. पार्वती म्हणजे गवराई, आणि ती खान्देशची लेक आहे. त्यामुळे शंकर खान्देशचा जावई आहे.
कानबाई आणि सून-माहेर नातं:
कृष्णाची पत्नी रुक्मिणी हीच कानबाई आहे, आणि ती खान्देशची सून आहे. कानबाईचा नारळ हा लक्ष्मी नारायणाचा रूप मानून कळसावर ठेवून तो चौरंगावर ठेवतात. कानबाईच्या रोटच्या प्रसादाचा गोडवा फक्त आपल्या कुळातील लोकांना मिळतो.
अखेरचा विचार:
आखाजी म्हणजे लेकीचा सण, आणि कानबाईचा रोट म्हणजे सुनांचा सण आहे. खान्देशात मुलीला पार्वतीचं स्वरूप मानून आखाजीला घरी आणलं जातं, तर सून लक्ष्मीचं रूप मानून तिला रोट खायला घरी आणलं जातं. खान्देश गौराईचं माहेर आणि कानबाईचं सासर आहे. कानबाई-रानबाई-कन्हेर राजा हे खान्देशातील आदर आणि श्रद्धेच्या प्रतीकांपैकी एक आहेत.
जय कानबाई! जय रानबाई! जय कन्हेर राजा!
