काव्याचे प्रमुख प्रकार आणि त्यासाठी योग्य छंद
काव्याचे प्रमुख प्रकार
काव्याचे सर्व प्रमुख प्रकार, त्यांचे विशेष गुणधर्म, आणि ते लिहिताना कोणते छंद वापरावेत यांची सविस्तर यादी दिली आहे. हे मार्गदर्शन सुरुवातीपासून कवितेचा गाभा समजून घेऊन योग्य छंदात कसे लिहावे यासाठी उपयोगी ठरेल.
🪷 काव्याचे प्रमुख प्रकार आणि त्यासाठी योग्य छंद
क्रमांक काव्यप्रकार अर्थ / विषय सुयोग्य छंद
1️⃣ शृंगारकाव्य प्रेम, भावनात्मक आकर्षण, सौंदर्य वर्णन शार्दूलविक्रीडित, मन्दाक्रांता, वसंततिलका, अनुष्टुप
2️⃣ वीरकाव्य शौर्य, पराक्रम, स्वाभिमान, युद्धवर्णन इंद्रवज्रा, उपेन्द्रवज्रा, रथोद्धता, हरिणी, शार्दूलविक्रीडित
3️⃣ करुणकाव्य दुःख, विरह, मृत्यू, शोक मन्दाक्रांता, वसंततिलका, अनुष्टुप, मालिनी
4️⃣ भक्तिकाव्य ईश्वरभक्ती, संतवाणी, आध्यात्मिक विचार अनुष्टुप, दोहा, अभंग, ओवी, वसंततिलका
5️⃣ नीतिकाव्य जीवनशिक्षण, तत्वज्ञान, व्यवहारनीती अनुष्टुप, दोहा, शार्दूलविक्रीडित, इंद्रवज्रा
6️⃣ हास्यकाव्य विनोद, उपहास, व्यंग पृथ्वी, अनुष्टुप, त्रिष्टुप, मत्तगयंद, मुक्तछंद
7️⃣ निसर्गकाव्य ऋतू, पर्वत, पाऊस, झाडे, नद्या, आकाश इ. वसंततिलका, मन्दाक्रांता, इंद्रवज्रा, अनुष्टुप
8️⃣ विचारकाव्य तत्त्वज्ञान, सामाजिक प्रश्न, जीवनविषयक चिंतन मुक्तछंद, अनुष्टुप, शार्दूलविक्रीडित, उपेन्द्रवज्रा
9️⃣ राजकाव्य / राष्ट्रकाव्य देशभक्ती, स्वातंत्र्य संग्राम, राष्ट्रीय प्रेरणा शार्दूलविक्रीडित, उपेन्द्रवज्रा, रथोद्धता, अनुष्टुप
🔟 प्रशस्ती काव्य राजा/महापुरुष यांचे गुणगान, यशोगाथा शार्दूलविक्रीडित, मालिनी, वसंततिलका, रथोद्धता
11️⃣ अभंग / भारूड संतकाव्य, अध्यात्म, समाजप्रबोधन अभंगछंद (विशेष मराठी छंद – ४ चरण, ६+६ मात्रा), ओवी
12️⃣ ओव्या / ललितकाव्य स्त्रीजीवन, संसार, कोमल भावना ओवी छंद (३ चरण: ८+८+४ मात्रा)
13️⃣ बालकाव्य मुलांसाठी कविता – साधी भाषा, गेयता, लयबद्धता पृथ्वी, अनुष्टुप, त्रिष्टुप, दोहा, वसंततिलका
14️⃣ संगीतकाव्य / गीते गाण्यायोग्य कविता – लय, गेयता महत्त्वाची वसंततिलका, मन्दाक्रांता, रथोद्धता, मुक्तछंद
15️⃣ मुक्तक / चिंतनकाव्य स्वतंत्र विचारांची कविता – प्रत्येक कडवं स्वतंत्र मुक्तछंद, अनुष्टुप, त्रिष्टुप
16️⃣ प्रेक्षणकाव्य दृश्यांचे वर्णन – चित्रदर्शी शैली मन्दाक्रांता, वसंततिलका, उपेन्द्रवज्रा, पृथ्वी
प्रमुख छंदांचे संक्षिप्त वर्णन
छंदाचे नाव प्रत्येक चरणातील मात्रांची रचना (यती) विशेषत्व
१)अनुष्टुप ८ + ८ = १६ मात्रांचे ४ चरण सर्वसामान्य, बहुपर्यायी उपयोग
२)वसंततिलका ४ + ४ + ६ = १४ मात्रा गंभीर, भावपूर्ण, भक्तिपूर्ण
३)मन्दाक्रांता १७ मात्रा (४+३+४+६) कोमल, प्रणयरस, करुणरस
४)इंद्रवज्रा ६ + ५ = ११ मात्रा वीररस, प्रबोधन
५)शार्दूलविक्रीडित १९ मात्रा (५+५+६+३) राजस, वीर, गंभीर
६)मालिनी १५ मात्रा (५+५+५) स्तुती, प्रशस्ती
७)पृथ्वी १२ मात्रा (६+६) साधी, लयबद्ध, विनोदी
८)दोहा १३ + ११ मात्रा उपदेश, नीती, बालकाव्य
९)अभंग ४ चरण: ६ + ६ मात्रा १०)संतवाणी, सामाजिक संदेश
ओवी ८ + ८ + ४ मात्रा स्त्रीजीवन, लोकशैली
११)मुक्तछंद कोणतेही बंधन नाही स्वतंत्र विचार मांडणी
कविता रचताना योग्य छंद कसा निवडावा?
1. काव्याचा विषय समजून घ्या – गंभीर, कोमल, वीर, विनोदी.
2. श्रोता/वाचक कोण आहेत – बालक, सामान्य जनता, अभ्यासक इ.
3. गीत गाण्यासाठी आहे का? – मग लयबद्ध वसंततिलका, मन्दाक्रांता निवडा.
4. काव्याचा हेतू – भावस्पर्श, प्रबोधन, करमणूक, की उपदेश?
5. मुळ कल्पनेची लय (Tone) – त्यानुसार छंद निवडणे.
🔚 सारांश :-
कविता प्रभावी करण्यासाठी योग्य छंद निवडणे अत्यावश्यक आहे.
प्रत्येक काव्यप्रकाराला एक किंवा अधिक योग्य छंद असतो.
सुरुवात सोप्या छंदांनी (अनुष्टुप, पृथ्वी, ओवी) करावी.
अभ्यास वाढल्यावर जटिल छंद (शार्दूल, मन्दाक्रांता) वापरता येतात.
छंद, लय, यती, मात्रा यांचा एकत्रित अभ्यास करून उत्तम कविता घडते.
